Di chúc hợp pháp là cơ sở pháp lý để phân chia di sản thừa kế đúng theo ý nguyện của người lập di chúc. Tuy nhiên, không phải di chúc nào cũng có hiệu lực nếu không đáp ứng đầy đủ các điều kiện do pháp luật quy định. Vậy điều kiện để di chúc hợp pháp là gì? Cùng tìm hiểu chi tiết trong bài viết dưới đây.
- Di chúc hợp pháp là gì?
- Điều 117 quy định về điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự như sau: “1. Giao dịch dân sự có hiệu lực khi có đủ các điều kiện sau đây:
a) Chủ thể có năng lực pháp luật dân sự, năng lực hành vi dân sự phù hợp với giao dịch dân sự được xác lập;
b) Chủ thể tham gia giao dịch dân sự hoàn toàn tự nguyện;
c) Mục đích và nội dung của giao dịch dân sự không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội.”
- Điều 630 quy định về di chúc hợp pháp như sau: “1. Di chúc hợp pháp phải có đủ các điều kiện sau đây:
a) Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt trong khi lập di chúc; không bị lừa dối, đe doạ, cưỡng ép;
b) Nội dung của di chúc không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội; hình thức di chúc không trái quy định của luật.
2. Di chúc của người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi phải được lập thành văn bản và phải được cha, mẹ hoặc người giám hộ đồng ý về việc lập di chúc.
3. Di chúc của người bị hạn chế về thể chất hoặc của người không biết chữ phải được người làm chứng lập thành văn bản và có công chứng hoặc chứng thực.
4. Di chúc bằng văn bản không có công chứng, chứng thực chỉ được coi là hợp pháp, nếu có đủ các điều kiện được quy định tại khoản 1 Điều này.
5. Di chúc miệng được coi là hợp pháp nếu người di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng của mình trước mặt ít nhất hai người làm chứng và ngay sau khi người di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng, người làm chứng ghi chép lại, cùng ký tên hoặc điểm chỉ. Trong thời hạn 05 ngày làm việc, kể từ ngày người di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng thì di chúc phải được công chứng viên hoặc cơ quan có thẩm quyền chứng thực xác nhận chữ ký hoặc điểm chỉ của người làm chứng.”
Trên cá cơ sở nêu trên, Di chúc hợp pháp là di chúc được lập tuân thủ đầy đủ các điều kiện về hiệu lực của giao dịch dân sự theo Điều 117 và các điều kiện cụ thể về hình thức, nội dung của di chúc theo Điều 630 Bộ luật Dân sự năm 2015.
Người lập di chúc phải thực hiện việc lập di chúc đúng trình tự, thủ tục và đáp ứng đầy đủ các điều kiện luật định, nhằm bảo đảm tính hợp pháp và giá trị pháp lý của di chúc. Điều này giúp bảo vệ ý chí của người lập di chúc và là cơ sở để di sản được phân chia đúng theo nguyện vọng của họ khi mở thừa kế.
- Chủ thể lập di chúc là ai?
Điều 625, 630 Bộ Luật dân sự 2015 quy định: Những người sau đây có quyền lập di chúc:
- Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt trong khi lập di chúc; không bị lừa dối, đe doạ, cưỡng ép;
- Người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi được lập di chúc, nếu được cha, mẹ hoặc người giám hộ đồng ý về việc lập di chúc;
- Di chúc của người bị hạn chế về thể chất hoặc của người không biết chữ phải được người làm chứng lập thành văn bản và có công chứng hoặc chứng thực;
- Hình thức di chúc như thế nào là hợp pháp?
1. Di chúc có thể được thể hiện dưới một trong hai hình thức: di chúc bằng văn bản hoặc di chúc miệng.
- Vậy di chúc bằng văn bản là gì? Các hình thức di chúc hợp pháp theo luật mới nhất
i. Di chúc bằng văn bản gồm mấy loại? Theo Bộ luật dân sự 2015, di chúc bằng văn bản là một trong hai hình thức di chúc hợp pháp, bên cạnh di chúc miệng. Di chúc bằng văn bản gồm 4 hình thức chính, bao gồm:
- Di chúc bằng văn bản không có người làm chứng
- Di chúc bằng văn bản có người làm chứng
- Di chúc bằng văn bản có công chứng
- Di chúc bằng văn bản có chứng thực
- Quy định về người được lập di chúc bằng văn bản:
- Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt trong khi lập di chúc; không bị lừa dối, đe doạ, cưỡng ép.
- Người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi chỉ được lập di chúc bằng văn bản có công chứng hoặc chứng thực và phải được cha, mẹ hoặc người giám hộ đồng ý.
- Người bị hạn chế về thể chất hoặc không biết chữ cũng bắt buộc phải lập di chúc bằng văn bản có người làm chứng
ii. Quy định từng loại di chúc bằng văn bản
Di chúc không có người làm chứng
- Người lập di chúc phải đảm bảo điều kiện như đã nêu tại Mục 2, ngoài ra tự tay viết và ký tên vào bản di chúc;
- Nội dung phải rõ ràng, không bị sửa chữa, tẩy xóa; không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội; hình thức di chúc không trái quy định của luật.
- Không bắt buộc công chứng hoặc chứng thực nhưng nên thực hiện để tránh tranh chấp.
Di chúc có người làm chứng
- Áp dụng khi người lập di chúc không thể tự viết;
- Có thể đánh máy hoặc nhờ người khác viết/đánh máy;
- Phải có ít nhất hai người làm chứng.
- Người lập di chúc phải ký hoặc điểm chỉ trước mặt người làm chứng, và các người làm chứng cũng phải ký xác nhận vào bản di chúc.
Di chúc có công chứng hoặc chứng thực
- Di chúc có thể được công chứng tại tổ chức hành nghề công chứng, hoặc chứng thực tại UBND cấp xã;
- Không bắt buộc nhưng giúp tăng tính pháp lý, giảm rủi ro tranh chấp.
2. Di chúc miệng là gì? Khi nào được lập?
Khoản 1 Điều 629 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định về di chúc miệng như sau: “1. Trường hợp tính mạng một người bị cái chết đe dọa và không thể lập di chúc bằng văn bản thì có thể lập di chúc miệng.
2. Sau 03 tháng, kể từ thời điểm di chúc miệng mà người lập di chúc còn sống, minh mẫn, sáng suốt thì di chúc miệng mặc nhiên bị hủy bỏ.”
Theo quy định tại Điều 629 Bộ luật Dân sự 2015, di chúc miệng là hình thức di chúc được lập không bằng văn bản, mà là lời trăng trối (truyền miệng) của người để lại di sản khi tính mạng bị đe dọa và không thể lập di chúc bằng văn bản. Ví dụ thực tế: Người bị tai nạn giao thông nghiêm trọng, hoặc mắc bệnh hiểm nghèo trong giai đoạn cuối không còn khả năng viết hay ký tên, trong hoàn cảnh đó, họ có thể lập di chúc miệng để thể hiện ý chí phân chia tài sản của mình.
Nội dung của di chúc miệng có gì khác biệt? Về bản chất, nội dung di chúc miệng không khác với di chúc thông thường. Đây vẫn là sự thể hiện ý chí cá nhân của người để lại tài sản, nhằm định đoạt tài sản cho người khác sau khi qua đời. Tuy nhiên, điểm khác biệt lớn nhất là hình thức:
- Di chúc bằng văn bản được thể hiện rõ ràng trên giấy, có chữ ký, có thể công chứng/chứng thực;
- Di chúc miệng là lời nói được ghi nhận lại bởi người làm chứng..
Theo đó, để di chúc miệng có giá trị pháp lý, cần đáp ứng các điều kiện sau:
- Hoàn cảnh đặc biệt: Người lập di chúc đứng trước cái chết, không thể lập di chúc bằng văn bản;
- Có ít nhất hai người làm chứng nghe trực tiếp nội dung di chúc;
- Ngay sau khi nghe di chúc miệng, người làm chứng phải ghi chép lại đầy đủ nội dung, ký tên hoặc điểm chỉ vào văn bản;
- Trong vòng 05 ngày làm việc, văn bản ghi lại di chúc miệng phải được công chứng hoặc chứng thực để đảm bảo giá trị pháp lý.
Lưu ý: Nếu sau 03 tháng kể từ khi lập di chúc miệng, người để lại di chúc vẫn còn sống, minh mẫn, sáng suốt, thì di chúc miệng tự động mất hiệu lực.
IV. Nội dung di chúc gồm những gì?
Khoản 1 Điều 631 Luật Dân sự 2015, một bản di chúc hợp pháp bao gồm những nội dung sau:
1. Di chúc gồm các nội dung chủ yếu sau:
a) Ngày, tháng, năm lập di chúc;
b) Họ, tên và nơi cư trú của người lập di chúc;
c) Họ, tên người, cơ quan, tổ chức được hưởng di sản;
d) Di sản để lại và nơi có di sản.
2. Ngoài các nội dung quy định tại khoản 1 Điều này, di chúc có thể có các nội dung khác.
3. Di chúc không được viết tắt hoặc viết bằng ký hiệu, nếu di chúc gồm nhiều trang thì mỗi trang phải được ghi số thứ tự và có chữ ký hoặc điểm chỉ của người lập di chúc.
Trong quá trình lập di chúc, không ít trường hợp xảy ra tình trạng tẩy xóa, sửa chữa nội dung. Theo quy định tại Điều 631 Bộ luật Dân sự 2015, nếu di chúc có sự sửa đổi thì phải đáp ứng điều kiện hợp lệ để không ảnh hưởng đến giá trị pháp lý của di chúc.
Cụ thể: Trường hợp người lập di chúc tự viết tay, nếu có sửa chữa, tẩy xóa thì phải ký tên bên cạnh chỗ sửa chữa. Nếu di chúc được lập có người làm chứng, thì người làm chứng cũng phải ký xác nhận bên cạnh chỗ tẩy xóa, sửa đổi đó. Nếu không có chữ ký xác nhận tại chỗ sửa chữa, phần bị tẩy xóa có thể bị coi là không có hiệu lực, hoặc toàn bộ di chúc có thể bị tranh chấp và yêu cầu tuyên vô hiệu..
V. Hiệu lực của di chúc hợp pháp
Theo quy định tại Khoản 1 Điều 643 Bộ luật Dân sự 2015, di chúc có hiệu lực từ thời điểm người lập di chúc chết. Tức là, chỉ khi người để lại di sản qua đời, thì nội dung của di chúc mới được đem ra thực hiện. Tuy nhiên, để di chúc thực sự có hiệu lực, phải đáp ứng đủ hai nhóm điều kiện:
- Điều kiện về nội dung và chủ thể (Điều 630 BLDS 2015)
- Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt tại thời điểm lập;
- Không bị lừa dối, cưỡng ép;
- Nội dung không trái pháp luật, không trái đạo đức xã hội;
- Hình thức phù hợp quy định pháp luật (bằng văn bản hoặc miệng trong trường hợp đặc biệt).
- Điều kiện về hình thức (Điều 627 – 638 BLDS 2015)
- Lập bằng văn bản có hoặc không có công chứng/chứng thực, hoặc di chúc miệng có ít nhất 2 người làm chứng;
- Di chúc có sửa chữa, tẩy xóa thì phải có chữ ký xác nhận của người lập di chúc hoặc người làm chứng;
- Nếu là di chúc miệng, phải được ghi chép lại trong vòng 5 ngày, có chữ ký của người làm chứng và công chứng/chứng thực.
Để làm rõ thêm thì chúng ta có hiểu ngược lại những trường hợp di chúc không có hiệu lực. Một di chúc dù đã lập nhưng có thể bị vô hiệu toàn phần hoặc từng phần nếu:
- Người lập di chúc không có năng lực hành vi dân sự tại thời điểm lập;
- Bị lừa dối, cưỡng ép khi lập di chúc;
- Di chúc vi phạm điều cấm của pháp luật, như để lại tài sản không thuộc quyền sở hữu;
- Di chúc không đáp ứng đúng quy định về hình thức;
- ….
VI. Những câu hỏi liên quan đến di chúc hợp pháp?
- Nên chọn hình thức di chúc nào? Dù không bắt buộc, nhưng việc lập di chúc bằng văn bản có công chứng hoặc chứng thực sẽ giúp: Tránh rủi ro tranh chấp thừa kế; Tăng tính xác thực của di chúc; Đảm bảo nguyện vọng của người lập di chúc được thực hiện đúng pháp luật.
- Có được sửa đổi hoặc hủy bỏ di chúc đã lập không? Có, theo Điều 640 BLDS 2015, người lập di chúc có toàn quyền sửa đổi, bổ sung, thay thế hoặc hủy bỏ di chúc bất kỳ lúc nào, miễn là người đó còn sống và còn minh mẫn.
- Lập di chúc có bắt buộc công chứng không? Theo Điều 628 Bộ luật Dân sự 2015, di chúc bằng văn bản có thể được lập dưới bốn hình thức: có người làm chứng, không có người làm chứng, có công chứng hoặc có chứng thực. Điều 635 cũng quy định người lập di chúc có thể yêu cầu công chứng hoặc chứng thực, nhưng không bắt buộc. Đồng thời, Điều 56 Luật Công chứng 2014 cũng khẳng định không có quy định nào bắt buộc công chứng di chúc. Như vậy, việc công chứng hay chứng thực di chúc là quyền lựa chọn của người lập di chúc, không phải điều kiện bắt buộc để di chúc có hiệu lực pháp luật. Tuy nhiên, công chứng giúp tăng tính pháp lý và hạn chế rủi ro tranh chấp.
- Có được lập di chúc viết tay không? Pháp luật hiện hành không cấm việc lập di chúc viết tay. Trên thực tế, di chúc viết tay chính là một hình thức của di chúc bằng văn bản, có thể có hoặc không có người làm chứng, được công chứng hoặc chứng thực tùy theo ý chí của người lập. Như vậy, người lập di chúc hoàn toàn được phép lập di chúc viết tay và vẫn đảm bảo giá trị pháp lý nếu đáp ứng đúng các điều kiện theo quy định.
